Vuursteen bewerken

Stenen gereedschap is voor hen die er voor het eerst mee in aanraking komen vaak verbazingwekkend effectief. Ik moet nog een demonstratie steenbewerken meemaken waarbij niet één van de toeschouwers zich met een scherf in de vingers snijdt. Eigenlijk is vuursteen dan ook goed te vergelijken met glas. Het heeft een amorfe structuur en is hard, maar ook breekbaar. Behalve een bal kun je er dan ook iedere vorm van maken en als het breekt levert het scheermesscherpe randen op. In de steentijd werd het voor allerlei voorwerpen gebruikt: messen, bijlen, boren, schaven, pijlpunten etc.

Mes van vuursteen
Vuursteen bewerken met een geweihamer

Bewerking

Bij het bewerken van vuursteen wordt gebruik gemaakt van de breekbaarheid ervan. Door met een taaie steen of een hamer van gewei op de steen te slaan kan deze worden gebroken. Met behulp van een drevel & hamer combinatie is meer controle mogelijk. Bijna volledige controle kan worden bereikt met druktechniek: scherven worden letterlijk van de steen afgedrukt. Ik vind het prettig tijdens het werk op een verhoging te zitten. De steen wordt dan op of tussen de benen vastgehouden terwijl met één hand, of bij gebruik van hamer & drevel twee handen, het gereedschap wordt gehanteerd.
Voor het grove of snelle werk zijn de zogenaamde hamerstenen het meest geschikte gereedschap. Grote, dikke scherven kunnen snel worden verwijderd. Een nadeel van dit gereedschap is dat de de snede van de afgeslagen scherf minder scherp zal zijn en minder ver zal doorlopen. Voor ietwat verfijnder werk is de hamer of de hamer & drevel van gewei heel geschikt. Het is niet zo dat het gewei harder is dan vuursteen, zelfs staal is niet harder dan vuursteen, maar wanneer onder een goede hoek wordt geslagen is vuursteen breekbaar genoeg. Echt precisiewerk zoals mooie pijlpuntjes of lange spitsen en dolken kunnen het beste met druktechniek worden afgewerkt. Eén foutje bij het gebruik van slagtechniek kan een dergelijk dun voorwerp gemakkelijk breken.
Bij de bewerking is het platform waarop wordt geslagen of gedrukt erg belangrijk. Dit moet sterk genoeg zijn om de klap te incasseren en door te geven aan de onderliggende steen. Ook is de hoek waaronder de energie van de klap door de steen wordt heen gestuurd van grote invloed op het eindresultaat. Behalve bij heel grof werk is de hoek tussen het platform en het vlak waarvan de scherf wordt verwijderd nooit groter dan 90 graden.
Verschillende manieren van werken zijn mogelijk. Ten eerste kunnen de scherven het product zijn. Dit is het geval wanneer van een zorgvuldig voorbewerkte kern zogenaamde ‘klingen’ worden afgeslagen. Dit zijn langwerpige en in doorsnee plat driehoekige scherven die twee scherpe zijden hebben. Dit zijn kant en klare messen, maar ook halffabrikaten voor een heel scala aan gereedschappen. Een andere mogelijkheid is dat de scherven in beginsel afval zijn, maar dat wat je overhoudt het product is. Voorbeelden hiervan zijn de bekende vuistbijl en de bronstijddolk.
Wat het product ook is, altijd gelden de volgende regels:

  1. Elke ruwe steen moet anders worden aangepakt: een goede taktiek is noodzaak;
  2. Maak goede platformen;
  3. Gebruik het juiste gereedschap;
  4. Werk onder de juiste hoek en met de juiste hoeveelheid kracht.

Het frustrerende en tevens uitdagende van vuursteenbewerking zit ‘m erin dat je een scherf niet kunt terugplakken en die laatste slag kunt overdoen. Eraf is eraf en er is geen weg terug. Elke actie moet op z’n minst voldoende zijn. Een hele dag steen bewerken is dus onmogelijk omdat het veel te veel concentratie vereist.

Met de geweihamer kun je lange, dunne scheren afslaan
De drevel helpt bij secuurder werk of bij het maken van hoeken van 90 graden

Werken met vuursteen

‘En wat kun je daar nou mee?’ wordt me tijdens demonstraties vaak gevraagd. Mijn antwoord is dan altijd ‘bijna alles, onderschat nooit stenen gereedschap’. En dat is ook logisch. Onze verre voorouders waren geen sukkels. Een stenen mes snijdt, een stenen bijl hakt en een stenen spits prikt prima. Het enige nadeel van vuursteen is dat het breekbaar is. Een slecht gehanteerde bijl levert een kapotte bijl op en een kling waarmee wordt gewrikt tijdens het snijden verliest zijn snede. Als je dit maar onthoudt is stenen gereedschap fijn spul. ‘In het veld’ kun je het bijvoorbeeld altijd aanpassen: een kling kan van zaagtandjes worden voorzien of met een ter plekke gevonden klopsteentje worden veranderd in een schaaf, boor of pijlpunt. Ook kun je vuursteen of andere bewerkbare steen vaak vinden tijdens wandelingen. Mensen die ik niet begrijp laten bruikbaar afval achter in het bos in de vorm van glas. Tijdens mijn steentijdkampeertochtjes heb ik zelden zonder materiaal voor de nodige gereedschappen gezeten.
Net als voor stalen gereedschappen geldt, werkt een stuk stenen gereedschap veel beter als het in een handvat is gezet. Bij het maken van handvaten is het handig materialen te kiezen die gemakkelijk kunnen worden bewerkt. Heel geschikt is de kurkachtige buitenbast van sommige bomen maar zachte houtsoorten zijn ook prima. Het vastzetten van de gereedschappen in hun handvat doe ik graag met berken- of dennenteer of met een mengsel van hars, houtskool en vet. Deze materialen worden zacht als het verwarmd wordt en stevig als stopverf bij opdrogen. Ieder kampvuur is voldoende om ermee te kunnen werken.